بررسی تاریخ سیاسی و فرهنگی آل کرت

موقعیت جغرافیایی فلات ایران که در مسیر راههای رفت وآمد شرق به غرب واقع شده، ودارای ناهمواریهای گوناگونی از دشت و جلگه گرفته تا کوهستانهای بلند ودره های متعدد با اقلیمی گوناگون و آب وهوای متنوع است؛ در طول تاریخ شاهد هجوم های اقوام مختلفی بوده، که تهاجم اسکندر مقدونی ، اعراب مسلمان ،و مخرب ترین آن یورش مغولان به ایران از جمله ی معروفترین این تهاجمات است. هجوم مغول در آغاز قرن هفتم ه.ق یک فاجعه جهانی بود،که در بخش وسیعی گسترده شد؛ وکشور ما نیز از ممالکی بود که بیشترین آسیب را از این حیث متحمل گردید. علاوه بر قتل و غارتها و ویرانی ها که نتیجه مستقیم یورش این مهاجمان بود؛ علم و ادب در ایران به پایین ترین سطح تنزل یافت . اما در این میان مناطقی هم بودند که از دست اندازی مغولان در امان ماندند؛ و به این ترتیب مانع از این نابودی و زوال مطلق شدند؛که قلمرو آل کرت از این گونه مناطق به شمار می آید. آل کرت سلسله ای محلی بودند، که مقارن یورش چنگیز به ایران با اعلام اطاعت از مغولان، به فرمانروایی بر بخشی از شرق خراسان و قسمتی از افغانستان امروزی به مرکزیت هرات دست یافتند. نسب آنان به غوریان می رسد. هرچند شاید نوعی خویشاوندی سببی نیز با سنجر سلجوقی داشته باشند. از زمان بنیان گذاری واقعی آن هشت نفر از آنها به فرمانروایی رسیدند؛که عبارتند از: شمس الدین محمد بن ابوبکر کرت ،شمس الدین کهین (رکن الدین بن شمس الدین)، فخرالدین بن رکن الدین ، غیاث الدین بن رکن الدین ، شمس الدین محمد بن غیاث الدین، حافظ بن غیاث الدین، معزالدین حسین بن غیاث الدین و غیاث الدین پیرعلی. ملوک کرت در مقابل عنایت مغولان به خود، که حکومتشان را به رسمیت شناختند ، خدمات زیادی به آنان انجام دادند؛ از جمله این که: با اداره مناطق کوهستانیِ تحت امرشان از رشادتهای مردمان کوه نشین که خطری بالقوه برای حاکمیت مغولان محسوب می شدند، جلوگیری کرده و بارها مغولان را بر ضد دشمنانشان یاری نمودند. در مقابل خوانین مغول و ایلخانان، نیز بارها از خطای ملوک کرت چشم پوشی کرده و فرصت جبران دوباره به آنان دادند. آل کرت در رقابتهای منطقه ای و تسلط بر مناطق همجوار نیز از حمایت مغولان استفاده کرده و به اتکای آنان بر رقبای خویش چیره گشتند. آل کرت در طول یک ونیم قرن حکومت خود توانستند، بسیاری از علایق اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی مردمان تحت حاکمیت خود را که در نتیجه هجوم مغول از هم گسسته شده بود، را دوباره استوار وپایدار سازند. از دیگر خدمات بزرگ آل کرت این بود که؛ بخشی از موفقیت ها و دستاوردهای تمدنی ایران قبل از هجوم مغول را حفظ و مراقبت نموده و به نسل بعد از خود منتقل نمودند. ملوک کرت در اداره محدوده خود با مشکلات فراوانی روبه رو بودند. مهمترین این مشکلات باج خواهی و زیاده خواهی برخی از شاهزادگان و امرای مغول بود. از سوی دیگر همجواری ملوک کرت با منطقه ماوراءالنهر که اولوس شاهزاده گان جغتایی به شمار می آمد، بارها آنها را در کشمکش های این خوانین با ایلخانان درگیر نمود. که دراین زمینه ملوک کرت با همکاری و طرفداری خود از ایلخانان، حسن نیت خود را به آنان، بارها نشان دادند . آل کرت حتی برای بقای حکومتشان، ننگ عهدشکنی را به جان خریدند. زمانی که دوتا از دوستان صاحب نام ایشان یعنی امیر نوروز و امیر چوپان مورد خشم ایلخان قرار گرفته و در پناه دوستی آل کرت به هرات آمدند؛ عهد خود را شکستند، و این دو امیر را به نفع ایلخان قربانی کردند . با مرگ ابوسعید، حکومت مرکزی ایلخانان از بین رفت، و آل کرت استقلال تام یافته، و از این به بعد چون یک مدعی قدرتمند در منازعات مرزی ظاهر شد. درفترت حاصل از نبود حکومت مرکزی، حکومتهای کوچک محلی برای گسترش قلمرو و نفوذ خود وارد رقابتهای دنباله داری شدند. از جمله: آل کرت با سربداران، که به دلیل همسایگی و نیاز هر کدام به قلمرو خراسان، ناگزیر جنگ بین آنان حتمی بود. در این منازعات اگرچه سربداران جنگ را آغاز کردند؛ اما با شکستشان در جنگ زاوه این آل کرت بودند که، حملات متعددی را به متصرفات سربداران به خصوص نیشابور پی افکندند. آنان همچنین متعرض دیگر حکومتهای همجاور نیز شدند. یورش آل کرت به قهستان و بادغیس که بوسیله امرای مغولی ارلات و اپردی اداره می شد، نیز ازمیل به توسعه طلبی وفزون خواهی آنان، حکایت می کند. با قدرت گیری تیمور اگر چه وی خواهان مناسبات دوستانه با امیرکرت بود ، و حتی با پیوند خویشاوندی حسن نیت خود را به آنان نشان داد؛ اما ملک کرت به دعوت های مکرر تیمور برای حضور در سمرقندجواب رد داد، و به خیال تداوم حکومتش در پناه دیوارهای مستحکم هرات به شراب و شاهد مشغول و منتظر حوادث ماند. ولی این بار حریفی قدر با حیله وکاردانی فراتر از ملوک کرت در برابر آنان قرار داشت .تیمور بعد از چند روز محاصره هرات به این شهر دست یافت و بساط حکومت آل کرت را برچید. ملوک کرت در طول حاکمیت نسبتاً طولانی خود در آن زمان توانستند، مرکز فرمانروایی خود، هرات را در وضعیتی با ثبات نگه دارند، و به رونق و آبادانی برسانند. در دوره آنان بناهای تاریخی مهمی چون مسجد جامع هرات که میراث غوریان بود، مرمت شد. بناهای خیر چون مدارس وخانقاه های متعددی ساخته شد. بازارها و برج و بارو و دیوارهای شهر بازسازی شد. چنان که هرات به درجه ای از آبادانی و رونق رسید ،که بعدها مورد پسند شاهرخ تیموری قرار گرفت، و به عنوان پایتخت به اوج شوکت و عظمت خود دست یافت. روی هم رفته دوره حاکمیت آل کرت با وقایع متعدد سیاسی و نظامی نظیر: یورش مغولان به ایران، تاسیس و سقوط قدرتهایی چون ایلخانان ،به وجود آمدن حکومتهای محلی در خراسان، ظهور تیمور و منازعات بین امرای مغولی و...مقارن بوده است؛ که با بررسی تاریخ این سلسله محلی می توان این حوادث را از زوایای دیگری مورد مطالعه قرار داد، ونقاط مبهم آن را روشن کرد. در رابطه با علت انتخاب موضوع باید گفت : ملوک کرت در دوره ی پرآشوب تاریخ میانه ایران به عنوان یک حکومت محلی فرمانروایی داشته اند، اما به دلایلی مانند: تقارن با حوادث بزرگی که توسط مغولان اتفاق افتاده، و در حاشیه قرار گرفتن آنها،کمتر مورد توجه تاریخ نگاران قرار گرفته اند، بنابراین نقاط ابهام فراوانی در مورد آنان وجود دارد، که روشن شدن آنها به پژوهش و مطالعه بیشتری نیازمند است . هدف از این پژوهش بررسی بیشتر حکومت آل کرت و پرداختن به مسائل سیاسی و فرهنگی آنان با تأکید بر مناسباتشان با همسایگان است . کاربردی که از این تحقیق متصور می باشد این است که، ذهن محققین و دانشجویان را به مسائل تاریخی ایرانیان آن سوی مرزهای سیاسی کنونی، که روزگاری بخش مهمی از آب وخاک کشور عزیزمان بوده اند، ولی استعمارگران زمینه جدایی آنجا را از کشورمان فراهم کرده اند ، معطوف سازد؛ تا بخش مهمی از هویت تاریخی ایران پهناور که درخارج ازقلمرو امروزی جا مانده به فراموشی سپرده نشود. جنبه نوآوری این تحقیق پرداختن به مسائل فرهنگی دوره ی حاکمیت آل کرت، و بررسی مناسبات آنهاست. روش انجام تحقیق، مبتنی بر روش کتابخانه ای و استفاده از منابع دست اول و تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده، می باشد.که البته در این رابطه مشکلات چندی وجود داشت، که مهمترین آن در دسترس نبودن برخی از منابع دست اول بود . به هرجهت با همکاری مسئولین کتابخان? مرکزی و بنیاد پژوهشهای تاریخی آستان قدس تا حدودی این مشکلات رفع شد؛ که شایسته تقدیر وتشکر است. از دیگر مشکلات ابعاد گسترده ی موضوع تحقیق بود، که ابتدا به نظر محدود می آمد. اما در بر گرفتن مسائل جغرافیای تاریخی، تاریخ سیاسی، وضعیت فرهنگی وادبی و مناسبات خارجی آن بسیار وقت گیر و مستلزم دقت فراوان بود. اما با راهنمایی های خردمندان? استاد محترم راهنما: جناب آقای کورش صالحی و سایر اساتید گروه تاریخ دانشگاه سیستان وبلوچستان حاصل زحمات این حقیر به بار نشست. در رابطه با این پژوهش سوالاتی که مطرح شد، عبارت بودند از: 1- پیشینه ملوک کرت چگونه بوده ودلیل انتساب آنان به کرت چیست ؟ 2- دودمان کرت چه اندازه از استقلال سیاسی برخوردار بوده واین استقلال را چگونه حفظ کرده اند؟ 3- آل کرت در دوران فرمانروایی مغولان بر ایران چه نقش فرهنگی وادبی داشته اند؟ 4- نقش وجایگاه آل کرت در نواحی شرقی ایران بعد از فروپاشی ایلخانان چگونه بوده است؟ 5- روابط آل کرت با حکومتهای همجوار مانند: ایلخانان و سربداران چگونه بوده است؟ که برای سوالات فوق فرضیه های زیر عنوان شد : 1- آل کرت از خویشاوندان غوریان بودند که توانستند، از سوی آنان بربخش کوچکی از غور به مرکزیت خیسار فرمانروایی کنند. اما احتمال خویشاوندی آنان با سلجوقیان نیز مطرح است؛ چرا که مداحان در اشعارشان به نسبت آنان با سنجر سلجوقی تاکید می کنند، که احتمال دارد در این رابطه به نسب سازی دست زده باشند. 2- آل کرت به دلیل اطاعت از مغولان مورد تأیید ایشان قرار گرفته، و رفته رفته با ادامه همکاری با آنان، استقلال نسبی کسب کردند. ملوک کرت با روشهای سیاسی پیچیده که مرکب از اطاعت، همکاری، خدعه و عهد شکنی بود، توانستند حکومتشان را تا پایان ایلخانان حفظ کنند. از آن پس به استقلال کامل رسیدند، و با روشهایی چون برقراری روابط دوستانه با برخی همسایگان ، یورش به برخی مناطق و دفاع از قلمروشان در برابر رقبای جدید، حکومت خود را حفظ کردند. 3- از نظر فرهنگی، کارکرد آل کرت در خور توجه بود . به دلیل حمایت و توجه ملوک کرت از ادیبان و علما، هرات مرکز حکومت آنان ، به خصوص در ایام فترت به پایگاهی برای حفظ فرهنگ و ادب ایران ،تبدیل شد؛ و قسمتی از آثار علم و عرفان و ادب فارسی در شرق ایران از خطر نابودی رهایی ، و به دوره های بعد انتقال یافت. آنان همچنین با ساخت مدارس و مساجد بزرگ و ایجاد موقوفات و خانقاه های متعدد در گسترش و حمایت از فرهنگ اسلامی کوشیدند. 4- بعد از فروپاشی ایلخانان از فشارها بر حکومت آل کرت کاسته شد. اگر چه رقبای قدرتمندی چون سربداران ظهور کردند، اما منازعات سیاسی در خراسان و ماوراءالنهر باعث گردید، خطر قابل ملاحظه ای آنان را تهدید نکند. ملوک کرت در مقایسه با سایر رقبای آن زمان از انسجام و تجربه سیاسی بیشتری برخوردار بودند؛ و به لطف این برتری نه تنها توانستند، در برابر سربداران از قلمرو خود دفاع کنند، بلکه تا حدود نیشابور نیز به پیشروی بپردازند. 5- روابط آل کرت در زمانی که ایلخانان در ایران حضور داشتند، بیشتر مبتنی بر اطاعت و همکاری بود. آل کرت با ایلخانان در دفع خوانین جغتای که به خراسان چشم دوخته بودند، همکاری نمودند. و سردارانی چون امیر نوروز و امیرچوپان که نسبت به ایلخان یاغی شده بودند، را دستگیر و به نفع ایلخان قربانی کردند. اما روابط آنان با سربداران به دلیل تعصبات مذهبی دو طرف، همواره خصمانه بود؛ و جنگهای متعددی میان آنها در گرفت که می توان به جنگ زاوه اشاره کرد. در رابطه با پیشینه تاریخ باید گفت: حکومت محلی آل کرت کمتراز لحاظ سیاسی و فرهنگی مورد توجه قرار گرفته و به دلیل دوام این حکومت در دوران مهم یورش مغولان و تشکیل حکومت مغولی در ایران و پس از آن، شایسته بررسی جامع تر وجدی تری است، تا گوشه های تاریکی از مسایل سیاسی و فرهنگی این حکومت محلی را روشن سازد.